ΣΆΒΒΑΤΟ, 20 ΑΠΡΙΛΊΟΥ 2013
Το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, έργο του γλύπτη Φειδία, βρισκόταν στον Παρθενώνα της Ακρόπολης των Αθηνών ήδη από τα εγκαίνια του ναού το 438 π.Χ. Είχε ύψος περί τα 11μ. και ήταν κατασκευασμένο από χρυσό και ελεφαντόδοντο.
Η Αθηνά Παρθένος φορούσε κράνος με τρία λοφία και ανασηκωμένες παραγναθίδες. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Παυσανία, το μεσαίο λοφίο κατέληγε σε Σφίγγα. Οι Σφίγγες είναι μειξογενή όντα με σώμα λιονταριού, μεγάλα δρεπανόσχημα φτερά και γυναικείο κεφάλι. Ο χαρακτήρας των Σφιγγών είναι χθόνιος και αποτρεπτικός.1
Η Αιγίδα
Το κεφάλι της Μέδουσας με την απαίσια όψη αποτελεί το έμβλημα της ασπίδας της Αθηνάς, με τη βοήθεια της οποίας κατάφερε ο Περσέας, σύμφωνα με το μύθο, να αποκεφαλίσει τη Γοργώ-Μέδουσα, έχοντας στραμμένο το κεφάλι του μακριά από τη φρικτή όψη του τέρατος. Πληροφορίες για το γοργόνειο, λαμβάνουμε από τη Μέδουσα Rondanini η οποία θεωρείται αντίγραφο του επισήματος της ασπίδας της Αθηνάς Παρθένου του Φειδία καθώς εκφράζει τη νέα εικόνα του κόσμου που έπλασε ο Φειδίας,“όπου θνητοί αποθεώνονται, τα ζώα εξανθρωπίζονται και τη δυσμορφία παραμερίζει το κάλλος”10. Στην Αθηνά του Βαρβακείου την ασπίδα κοσμεί μόνον το γοργόνειο.
Η προσπάθεια ανασύνθεσης της ασπίδας δεν είναι εξίσου εύκολη για όλα τα μέρη της. Το δεξιό τμήμα της παράστασης είναι αυτό που παρουσιάζει περιορισμένα προβλήματα. Με λιγότερη βεβαιότητα μπορεί να προχωρήσει η ανασύνθεση της αριστερής πλευράς, γιατί “η παράδοση των μορφών στο τμήμα αυτό είναι πολύ φτωχότερη και αποσπασματική”. Σχετικά με το επάνω και το κάτω μέρος της ασπίδας, τα προβλήματα είναι πολυπλοκότερα καθώς “η σχετική παράδοση στα διάφορα αντίγραφα παρουσιάζεται αρκετά αντιφατική” 14.
Σχετικά με την ασπίδα της Παρθένου, οBoardman16 επισημαίνει: “Η σύνθεση της ασπίδας είναι κυκλική με δύο σειρές μορφών γύρω από το κεντρικό γοργόνειο και περιλαμβάνει κάπου τριάντα Έλληνες και Αμαζόνες. Η διάταξη των μορφών, που υπαγορεύεται μερικώς από το κυκλικό σχήμα της ασπίδας, δείχνει την απώθηση μιας επίθεσης σε ύψωμα με ξεχωριστές μονομαχίες σε πρώτο επίπεδο. Στο φόντο μερικών από τις ανάγλυφες πλάκες του Πειραιά, υπάρχουν λεπτομέρειες αρχιτεκτονημάτων και τοπίων. Οι λεπτομέρειες αυτές θα αποδίδονταν ίσως στην ασπίδα σε δύο διαστάσεις ή σε πολύ χαμηλό ανάγλυφο με τις μορφές σε έξεργο ανάγλυφο πρόσθετες.”
Ο Εριχθόνιος
“periti mirantur et serpentem” 17 Πλίνιος, ό.π., XXXVI. IV, σελ. 14
Ο Εριχθόνιος σύμφωνα με τον μύθο ήταν γυιός του Ηφαίστου και της Γης. Η Αθηνά είχε αναλάβει την ανατροφή και την προστασία του. Ο ποιητής Καλλίμαχος αναφέρει ότι η θεά τον έβαλε σε ένα καλάθι που παρέδωσε στις κόρες του Κέκροπα, Άγλαυρο, Έρση και Πάνδροσο, για να τον φυλάξουν. Η Άγλαυρος και η Έρση παράκουσαν την εντολή της και περίεργες άνοιξαν το καλάθι, όπου έντρομες αντίκρισαν ένα φίδι, που κατέφυγε στην Ακρόπολη κάτω από την ασπίδα της Αθηνάς για να προστατευθεί. 18
Ο Παυσανίας μας πληροφορεί πως στο άγαλμα της Αθηνάς, ο Εριχθόνιος παρουσιάζεται ως φίδι κοντά στο δόρυ της θεάς, και περιελίσσεται στο εσωτερικό της ασπίδας, όπως φαίνεται και στηνΑθηνά του Βαρβακείου.
Ε. Η Νίκη
“...καὶ Νίκην τε ὅσον τεσσάρων πηχῶν...” Παυσανίας, ό.π.,24.7
“Victoria praecipue mirabili...”19 Πλίνιος, ό.π., XXXVI. IV, σελ. 14
Η Νίκη20 (εικ.14) στέκεται όρθια στο χέρι της θεάς και έχει φτερά στην πλάτη. Φορά πέπλο με μακρύ απόπτυγμα που σχηματίζει βαθειές πτυχώσεις καθώς πέφτει. Από τη μέση της ξεκινά ιμάτιο το οποίο καταλήγει να στηρίζεται στο προτεταμένο αριστερό της χέρι. Στο άγαλμα του Φειδία η Νίκη κρατούσε στεφάνι ή ταινία. Στην Αθηνά του Βαρβακείου, το προτεταμένο δεξί χέρι της θεάς στηρίζεται σε μικρό κίονα. Ο κίονας αυτός είναι ένας συνηθισμένος κίονας που δεν φέρει χαρακτηριστικά στοιχεία κανενός από τους τρείς ρυθμούς (του δωρικού, ιωνικού και κορινθιακού). Στο πρωτότυπο, ωστόσο, έργο του Φειδία, αμφισβητείται η ύπαρξη του στηρίγματος. Και αυτό γιατί εκτός από τον ξύλινο κορμό του αγάλματος, που η βάση του ήταν τοποθετημένη σε μια οπή στο έδαφος και χάριζε στο άγαλμα σταθερότητα, πιθανόν υπήρχε και ένα επαρκές σύστημα διακλαδούμενων ράβδων και ραβδώσεων που θα επέτρεπε στο άγαλμα της Νίκης να στέκει στο χέρι της Αθηνάς χωρίς την υποστήριξη κίονα. Παρόλα αυτά, τίποτα δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα21.
ΣΤ. Το Βάθρο του Αγάλματος
“In basi autem quod caelatum est Πανδώρας γένεσινappellant: dii adsunt nascenti xx numero.” Πλίνιος, ό.π.,XXXVI. IV, σελ.14 22
Παρότι το βάθρο της Αθηνάς του Βαρβακείου δεν φέρει καμμία γλυπτή απεικόνιση, από τις παραπάνω πηγές πληροφορούμαστε πως το εικονιστικό θέμα του βάθρου ήταν η γέννηση της Πανδώρας23 (εικ. 11). Πληροφορίες για το γλυπτό διάκοσμο του βάθρου αντλούμε επίσης και από τη λεγόμενη Αθηνά Lenormantστο βάθρο της οποίας σώζεται τμήμα της γέννησης της Πανδώρας καθώς και από την Αθηνά της Περγάμου στην βάση της οποίας σώζονται 6 απο 10 μορφές που εικονίζονται με τρόπο που δεν φανερώνει την ταυτότητα ή τη δράση τους.
1 Σύμφωνα με τον μύθο, η Σφίγγα έπεσε στον γκρεμό αφού ο Οιδίπους έλυσε τον γρίφο που του έθεσε. Ο Παυσανίας, ωστόσο, στα Βοιωτικά (26.2-5) παρουσιάζει μια ορθολογιστική ερμηνεία του μύθου της Σφίγγας μιλώντας για την αντιμετώπιση της από τον Οιδίποδα:
Υλικό κατασκευής της Αθηνάς Παρθένου
H Αθηνά Παρθένος του Φειδία
από: http://archaiologein.blogspot.gr/2013_04_01_archive.html
 |
| Εικ. 1 Η Αθηνά του Βαρβακείου |
Καθώς το πρωτότυπο έργο δεν σώζεται σήμερα, πληροφορίες για τη μορφή του έργου αντλούμε απο τον περιηγητή Παυσανία (Ἑλλάδος Περιήγησις, Ἀττικά, 24.4-7) και τον Πλίνιο (Historia Naturalis, XXXVI. IV). Πολύτιμα επίσης για την αποκατάσταση του πρωτότυπου λατρευτικού αγάλματος καθίστανται τα ρωμαϊκά γλυπτά (όπως αυτό της Αθηνάς του Βαρβακείου) και ανάγλυφα.
Η Αθηνά του Βαρβακείου βρέθηκε το 1880 κοντά στο Βαρβάκειο Λύκειο, από όπου και η ονομασία. Σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με αριθμό ευρετηρίου 129. Είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο και έχει ύψος 1,05 μ.
Α. Χαρακτηριστικά κεφαλής
Το κράνος
Το κράνος
“μέσῳ μὲν οὖν ἐπίκειταί οἱ τῷ κράνει Σφιγγὸς εἰκών... καθ᾽ ἑκάτερον δὲ τοῦ κράνους γρῦπές εἰσιν ἐπειργασμένοι...γρῦπας δὲ θηρία λέουσιν εἰκασμένα, πτερὰ δὲ ἔχειν καὶ στόμα ἀετοῦ.” Παυσανίας, Αττικά 24.5,6
Η Αθηνά Παρθένος φορούσε κράνος με τρία λοφία και ανασηκωμένες παραγναθίδες. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Παυσανία, το μεσαίο λοφίο κατέληγε σε Σφίγγα. Οι Σφίγγες είναι μειξογενή όντα με σώμα λιονταριού, μεγάλα δρεπανόσχημα φτερά και γυναικείο κεφάλι. Ο χαρακτήρας των Σφιγγών είναι χθόνιος και αποτρεπτικός.1
Τα δύο άλλα λοφία, κατέληγαν σε γρύπες. Οι γρύπες, είναι μειξογενή όντα με σώμα λιονταριού, κεφάλι και φτερά αετού. Επίσης σε μερικές αναπαραστάσεις φαίνεται να έχουν και ουρά φιδιού. Η ράχη τους είναι σκεπασμένη με φτερά και τα νύχια στα λιονταρίσια πόδια τους είναι δυνατά και γαμψά σαν του αετού. 2
Ωστόσο, στην Αθηνά του Βαρβακείου τα πλαινά λοφία καταλήγουν σε πηγάσους, δηλαδή σε φτερωτά άλογα.
 |
| Λεπτομέρειες της κεφαλής της Αθηνάς |
Η κεφαλή
Η κόμμωση της θεάς διακρίνεται κάτω από το κράνος. Δύο βόστρυχοι αριστερά και δύο δεξιά πέφτουν πάνω στο γοργόνειο. Μικροί βόστρυχοι πέφτουν, επίσης, και στους κροτάφους της θεάς.
Στους βοστρύχους σώζονται ίχνη του χρώματος που έφερε το άγαλμα.
Το πρόσωπο
Η έκφραση του προσώπου της θεάς είναι αυστηρή και επιβλητική. Το πρόσωπο είναι αρκετά στρογγυλό με εύσαρκες παρειές. Έχει το στόμα ελαφρώς ανοιχτό σχηματίζοντας μειδίαμα.
Τα μάτια της θεάς είναι ωοειδή. Στο εσωτερικό τους διακρίνεται η προσπάθεια απόδοσης της κόρης του ματιού. Τονίζονται, επίσης, τα βλέφαρα της θεάς. Πάνω από τα μάτια σχηματίζονται λεπτά φρύδια. Στα μάτια και στα φρύδια σώζονται ίχνη του χρώματος.
Β. Ενδυμασία
“τὸ δὲ ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς ὀρθόν ἐστιν ἐν χιτῶνι ποδήρει καί οἱ κατὰ τὸ στέρνον ἡ κεφαλὴ Μεδούσης ἐλέφαντός ἐστιν ἐμπεποιημένη·” Παυσανίας, ό.π., 24.7
Ο Πέπλος
Μολονότι ο Παυσανίας αναφέρεται σε χιτώνα, η Αθηνά φορά πέπλο με μακρύ απόπτυγμα3. Ο πέπλος ζώνεται με δύο φίδια πάνω από το απόπτυγμα και σχηματίζει μικρό κόλπο, χαρακτηριστικό που προσδιορίζει την Αθηνά. “Κατά μήκος του στάσιμου δεξιού σκέλους της, ο πέπλος πέφτει σε κατακόρυφες πτυχές, ενώ κατά μήκος του άνετου αριστερού, σε αραιότερες καμπυλούμενες” 4 ώστε να διακρίνονται ο μηρός και το γόνατο του άνετου σκέλους.
Μολονότι ο Παυσανίας αναφέρεται σε χιτώνα, η Αθηνά φορά πέπλο με μακρύ απόπτυγμα3. Ο πέπλος ζώνεται με δύο φίδια πάνω από το απόπτυγμα και σχηματίζει μικρό κόλπο, χαρακτηριστικό που προσδιορίζει την Αθηνά. “Κατά μήκος του στάσιμου δεξιού σκέλους της, ο πέπλος πέφτει σε κατακόρυφες πτυχές, ενώ κατά μήκος του άνετου αριστερού, σε αραιότερες καμπυλούμενες” 4 ώστε να διακρίνονται ο μηρός και το γόνατο του άνετου σκέλους.
Η θεά φορά επίσης μικρή αιγίδα η οποία στο κέντρο φέρει το γοργόνειο, το κεφάλι, δηλαδή, της Μέδουσας (βλ. Η Ασπίδα). Περιμετρικά της αιγίδας και άνω του γοργονείου υπάρχουν ελισσόμενα φίδια.
Σχετικά με την μορφή της Μέδουσας, είναι πολύ απομακρυσμένη πια από τις αρχαϊκές απεικονίσεις της που την θέλουν με χαυλιόδοντες και τους πλοκάμους των μαλλιών της να καταλήγουν σε φιδοκεφαλές, εκφράζοντας έτσι σε ύψιστο βαθμό την εξανθρωπιστική τάση της ελληνικής τέχνης.5
Σχετικά με την μορφή της Μέδουσας, είναι πολύ απομακρυσμένη πια από τις αρχαϊκές απεικονίσεις της που την θέλουν με χαυλιόδοντες και τους πλοκάμους των μαλλιών της να καταλήγουν σε φιδοκεφαλές, εκφράζοντας έτσι σε ύψιστο βαθμό την εξανθρωπιστική τάση της ελληνικής τέχνης.5
Τα Υποδήματα
Ο Πλίνιος, στη Φυσική Ιστορία αναφέρεται στο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς, και μεταξύ άλλων γράφει πως “in soleis vero Lapitharum et Centaurorum (dimiocationes caelavit)” 6,δηλαδή, στα καττύματα ήταν λαξευμένες οι μάχες των Λαπιθών και των Κενταύρων.
Γ. Στάση
Η στάση του αριστερού της ποδιού βρίσκεται ανάμεσα σε εκείνη των πρώιμων κλασικών μορφών και εκείνη των Πολυκλείτειων.7 Ο Πολύκλειτος, διάσημος γλύπτης του 5ου αιώνα από το Άργος, στο γνωστότερο έργο του, τον Δορυφόρο, το άνετο σκέλος το εκτείνει με λυγισμένο το γόνατο αισθητά προς τα πίσω και το αφήνει να πατά μόνο με τα ακροδάχτυλα8.
Δ. Ο Οπλισμός
“ἐν δὲ τῇ χειρί δόρυ ἔχει, καί οἱ πρὸς τοῖς ποσὶν ἀσπίς τε κεῖται καὶ πλησίον τοῦ δόρατος δράκων ἐστίν· εἴη δ᾽ ἂν Ἐριχθόνιος οὗτος ὁ δράκων” Παυσανίας, ό.π., 24.7
Το Δόρυ
Στην Αθηνά του Βαρβακείου δεν σώζεται το δόρυ που κρατούσε η Αθηνά στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Φειδία. Ωστόσο από την παραπάνω μαρτυρία, γνωρίζουμε για την ύπαρξη του δόρατος στο αριστερό χέρι της θεάς.
Η Ασπίδα
“in scuto eius Amazonum proelium caelavit.... in parmae eiusdem concava parte deorum et Gigantum dimicationes” Πλίνιος, Φυσική Ιστορία XXXVI. IV 9
 |
| Μέδουσα Rondanini |
Παράλληλα, εκτός από το γοργόνειο, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας στα Αττικά(17.2) η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας έφερε ανάγλυφη παράσταση αμαζονομαχίας11. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Φειδίας είχε κατηγορηθεί πως σε έναν αθηναίο πολίτη της αμαζονομαχίας έδωσε τη μορφή του Περικλή και σε έναν άλλο τη δική του.12
Για την ανασύνθεση της ασπίδας της Αθηνάς Παρθένου μελετούνται η ασπίδα Strangford , η ασπίδα της Αθηνάς Lenormant, η ασπίδα των Πατρών και οι ανάγλυφοι πίνακες του Πειραιά που έφεραν μεμονωμένες σκηνές από την αμαζονομαχία13. Ωστόσο, “κάτι που πρέπει να τεθεί ως βάση στη μελέτη αυτή είναι η διαπίστωση ότι τα ανάγλυφα του Πειραιά και η ασπίδα των Πατρών συμφωνούν μεταξύ τους σε πολλά και ουσιαστικά σημεία”, γεγονός που σημαίνει πως σε αυτά τα μνημεία πρέπει να ριχθεί το βάρος για την ανασυγκρότηση της σύνθεσης.
 |
| Αθηνά Lenormant |
 |
| Ασπίδα Strangord |
Από την ασπίδα Strangford, σώζεται το μεγαλύτερο μέρος της. Δεν σώζονται ολόκληρα το επάνω και δεξιό τμήμα. Η ασπίδα της Αθηνάς Lenormant σώζεται ολόκληρη. Από την ασπίδα των Πατρών σώζεται το αριστερό και το κάτω τμήμα, καθώς και μέρος του επάνω τμήματος.
Η ασπίδα Strangford σώζει επίσης δύο γίγαντες από το θέμα της γιγαντομαχίας15 που παρουσιάζεται γραπτώς στο εσωτερικό της ασπίδας (εικ. 14), όπως μας αναφέρει ο Πλίνιος.
 |
| Αποκατάσταση των παραστάσεων της Ασπίδας |
Ο Εριχθόνιος
Ο Εριχθόνιος σύμφωνα με τον μύθο ήταν γυιός του Ηφαίστου και της Γης. Η Αθηνά είχε αναλάβει την ανατροφή και την προστασία του. Ο ποιητής Καλλίμαχος αναφέρει ότι η θεά τον έβαλε σε ένα καλάθι που παρέδωσε στις κόρες του Κέκροπα, Άγλαυρο, Έρση και Πάνδροσο, για να τον φυλάξουν. Η Άγλαυρος και η Έρση παράκουσαν την εντολή της και περίεργες άνοιξαν το καλάθι, όπου έντρομες αντίκρισαν ένα φίδι, που κατέφυγε στην Ακρόπολη κάτω από την ασπίδα της Αθηνάς για να προστατευθεί. 18
Ο Παυσανίας μας πληροφορεί πως στο άγαλμα της Αθηνάς, ο Εριχθόνιος παρουσιάζεται ως φίδι κοντά στο δόρυ της θεάς, και περιελίσσεται στο εσωτερικό της ασπίδας, όπως φαίνεται και στηνΑθηνά του Βαρβακείου.
 |
| Η Νίκη |
Ε. Η Νίκη
“...καὶ Νίκην τε ὅσον τεσσάρων πηχῶν...” Παυσανίας, ό.π.,24.7
“Victoria praecipue mirabili...”19 Πλίνιος, ό.π., XXXVI. IV, σελ. 14
Η Νίκη20 (εικ.14) στέκεται όρθια στο χέρι της θεάς και έχει φτερά στην πλάτη. Φορά πέπλο με μακρύ απόπτυγμα που σχηματίζει βαθειές πτυχώσεις καθώς πέφτει. Από τη μέση της ξεκινά ιμάτιο το οποίο καταλήγει να στηρίζεται στο προτεταμένο αριστερό της χέρι. Στο άγαλμα του Φειδία η Νίκη κρατούσε στεφάνι ή ταινία. Στην Αθηνά του Βαρβακείου, το προτεταμένο δεξί χέρι της θεάς στηρίζεται σε μικρό κίονα. Ο κίονας αυτός είναι ένας συνηθισμένος κίονας που δεν φέρει χαρακτηριστικά στοιχεία κανενός από τους τρείς ρυθμούς (του δωρικού, ιωνικού και κορινθιακού). Στο πρωτότυπο, ωστόσο, έργο του Φειδία, αμφισβητείται η ύπαρξη του στηρίγματος. Και αυτό γιατί εκτός από τον ξύλινο κορμό του αγάλματος, που η βάση του ήταν τοποθετημένη σε μια οπή στο έδαφος και χάριζε στο άγαλμα σταθερότητα, πιθανόν υπήρχε και ένα επαρκές σύστημα διακλαδούμενων ράβδων και ραβδώσεων που θα επέτρεπε στο άγαλμα της Νίκης να στέκει στο χέρι της Αθηνάς χωρίς την υποστήριξη κίονα. Παρόλα αυτά, τίποτα δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα21.
“ἔστι δὲ τῷ βάθρῳ τοῦ ἀγάλματος ἐπειργασμένη Πανδώρας γένεσις. πεποίηται δὲ Ἡσιόδῳ τε καὶ ἄλλοις ὡς ἡ Πανδώρα γένοιτο αὕτη γυνὴ πρώτη· πρὶν δὲ ἢ γενέσθαι Πανδώραν οὐκ ἦν πω γυναικῶν γένος”Παυσανίας, ό.π., 24.7
 |
| Η Αθηνά της Περγάμου |
Παρότι το βάθρο της Αθηνάς του Βαρβακείου δεν φέρει καμμία γλυπτή απεικόνιση, από τις παραπάνω πηγές πληροφορούμαστε πως το εικονιστικό θέμα του βάθρου ήταν η γέννηση της Πανδώρας23 (εικ. 11). Πληροφορίες για το γλυπτό διάκοσμο του βάθρου αντλούμε επίσης και από τη λεγόμενη Αθηνά Lenormantστο βάθρο της οποίας σώζεται τμήμα της γέννησης της Πανδώρας καθώς και από την Αθηνά της Περγάμου στην βάση της οποίας σώζονται 6 απο 10 μορφές που εικονίζονται με τρόπο που δεν φανερώνει την ταυτότητα ή τη δράση τους.
Στην γλυπτή παράσταση της γέννησης της Πανδώρας ήταν παρόντες είκοσι θεοί σύμφωνα με τον Πλίνιο. Έτσι λοιπόν, συμπεραίνουμε πως στο μέσο της παράστασης βρισκόταν η Πανδώρα και αριστερά και δεξιά θεοί και θεές είτε ένθρονοι είτε όρθιοι να παρακολουθούν.
Υποσημειώσεις
1 Σύμφωνα με τον μύθο, η Σφίγγα έπεσε στον γκρεμό αφού ο Οιδίπους έλυσε τον γρίφο που του έθεσε. Ο Παυσανίας, ωστόσο, στα Βοιωτικά (26.2-5) παρουσιάζει μια ορθολογιστική ερμηνεία του μύθου της Σφίγγας μιλώντας για την αντιμετώπιση της από τον Οιδίποδα:
“προελθόντων δὲ τὸ ὄρος ἐστὶν ὅθεν τὴν Σφίγγα λέγουσιν ὁρμᾶσθαι ἐπ' ὀλέθρῳ τῶν ἁρπαζομένων αἴνιγμα ᾄδουσαν: οἱ δὲ κατὰ λῃστείαν σὺν δυνάμει ναυτικῇ πλανωμένην φασὶν αὐτὴν ἐς τὴν πρὸς Ἀνθηδόνι σχεῖν θάλασσαν, καταλαβοῦσαν δὲ τὸ ὄρος τοῦτο ἁρπαγαῖς χρῆσθαι, πρὶν ἐξεῖλεν Οἰδίπους αὐτὴν ὑπερβαλόμενος πλήθει στρατιᾶς ἣν ἀφίκετο ἔχων ἐκ Κορίνθου” Παυσανίου, Βοιωτικά, 26.2
2 Ο Παυσανίας στα Αττικά (24.6) γράφει για τον μύθο των γρυπών. Σύμφωνα με αυτόν, οι γρύπες φρουρούσαν άφθονο χρυσάφι στον απώτερο βορρά και οι γείτονες τους, οι μονόφθαλμοι Αριμασποί έκαναν έφιππες επιθέσεις και άρπαζαν το χρυσάφι.
3 Ο πέπλος είναι το κατεξοχήν ένδυμα της Αθηνάς. Κατά τα Μεγάλα Παναθήναια, ο πληθυσμός της Αθήνας ακολουθούσε μεγάλη πομπή που ξεκινούσε από τον Κεραμεικό και κατέληγε στην Ακρόπολη, για να μεταφέρει τον ιερό πέπλο που προοριζόταν για το ξόανο της Αθηνάς Πολιάδος. Ο πέπλος απλωνόταν σαν ιστίο σε ένα τροχοφόρο πλοίο που διέσχιζε την Αγορά και έφτανε μέχρι τον Αρειο Πάγο, ενώ στη συνέχεια μεταφερόταν στα χέρια και παραδιδόταν στους ιερείς που αναλάμβαναν να ντύσουν με αυτόν το άγαλμα της θεάς.
4 Γιαλούρης, σελ. 245.
5 Γιαλούρης, σελ. 246.
6 Pliny, σελ. 14.
9Pliny, σελ. 14
Μετάφραση: Στην ασπίδα της είχε λαξευτεί η μάχη των Αμαζόνων... και στο κοίλος μέρος υπήρχαν οι μάχες μεταξύ θεών και Γιγάντων.
10Γιαλούρης, σελ.246.
11 “Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς αφηγούνται ότι ο Θησέας εκστράτευσε κατά των Αμαζόνων μαζί με τον Ηρακλή-όταν εκείνος ήθελε να πάρει τη ζώνη της βασίλισσας τους Ιππολύτης-και απήγαγε την Αντιόπη. Οι Αμαζόνες υποδέχτηκαν με δώρα το Θησέα κι εκείνος προσκάλεσε την Αντιόπη που τα μετέφερε στο πλοίο του, που άνοιξε πανιά και απέπλευσε. Ο έρωτας του Θησέα, ομως, για την Φαίδρα, προκάλεσε την οργή των Αμαζόνων οι οποίες εκστράτευσαν κατά τις Αθήνας και τελικά ηττήθηκαν σε σκληρή μάχη κοντά στον Άρειο Πάγο, όπου σκοτώθηκε και η βασίλισσα τους.” Σφυρόερα, σελ. 191
12 “τὴν πρὸς Ἀμαζόνας μάχην ἐν τῇ ἀσπίδι ποιῶν αὑτοῦ τινα μορφὴν ἐνετύπωσε πρεσβύτου φαλακροῦ πέτρον ἐπῃρμένου δι' ἀμφοτέρων τῶν χειρῶν, καὶ τοῦ Περικλέους εἰκόνα παγκάλην ἐνέθηκε μαχομένου πρὸς Ἀμαζόνα. τὸ δὲ σχῆμα τῆς χειρός, ἀνατεινούσης δόρυ πρὸ τῆς ὄψεως τοῦ Περικλέους” Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι-Περικλής, 31.4
14Στεφανίδου-Τιβερίου, σελ.113-11.
15 “Γιγαντομαχία είναι ο πόλεμος μεταξύ των θεών και των Γιγάντων, που είχαν γεννηθεί από το αίμα της πληγής του ευνουχισμένου ουρανού. Η Γιγαντομαχία έγινε στη Φλέγρα της Χαλικιδικής, αλλά η τύχη των Γιγάντων είχε ήδη κριθεί.”Σφυρόερα, σελ.20-21.
16 Boardman, σελ. 133.
17Μετάφραση: “Θαυμασμό προκαλεί και το φίδι...”.
18Σφυρόερα, σελ. 181.
19Μετάφραση: “Η Νίκη προκαλεί θαυμασμό...”.
20 “Θεά της Νίκης. Στον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από συνεχείς πολέμους ανάμεσα στις διάφορες πόλεις-κράτη, αλλά και από το αγωνιστικό πνεύμα που εκδηλώνεται στον αθλητισμό, τη μουσική, την ποίηση κ.ά., η Νίκη κατέχει πολύ σημαντική θέση.” Hölscher, σελ. 423.
22.Μετάφραση: Στο βάθρο είναι λαξευμένο αυτό που ονομάζεται Γέννηση της Πανδώρας με είκοσι θεούς να παρίστανται στη γέννηση.
23.Ο Δίας θυμωμένος με τον Προμηθέα διατάζει τον Ήφαιστο να φτιάξει με χώμα μια κόρη όμορφη σαν τις θεές και να της δώσει ανθρώπινη φωνή και δύναμη. Η Αθηνά με τις Χάριτες τη στόλισαν με γοητεία, με χάρη και δώρα πολύτιμα και ο Ερμής της έδωσε πονηριά, την τέχνη να λέει ψέματα, να έχει άστατο χαρακτήρα και την ονόμασε Πανδώρα, επειδή οι θεοί της δώρισαν τα πάντα. Η Πανδώρα έηινε σύζυγος του Επιμηθέα και ανοίγοντας ένα κούτι που της έδωσαν οι θεοί εισήγαγε στην ανθρωπότητα όλα τα κακά.
Σφυρόερα, σελ. 26.
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α
Υλικό κατασκευής της Αθηνάς Παρθένου
Το εσωτερικό του λατρευτικού αγάλματος της Αθηνάς ήταν ξύλινο. Έφερε μόνον στοιχειωδώς τη μορφή της θεάς. Η επένδυση του εωτερικού αυτού πυρήνα έγινε με χρυσάφι και ελέφαντα. Πλάκες ελεφαντοστού χρησιμοποιήθηκαν για τα γυμνά μέρη του σώματος, συγκεκριμένα για το πρόσωπο, τους βραχίονες και το ορατό μέρος των ποδών. Ελεφάντινη ήταν επίσης η κεφαλή της Γοργούς στην αιγίδα. Χρυσός χρησιμοποιήθηκε στα ενδύματα, στην εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και στη Νίκη. Η Ridgway1 αναφέρει πως αν και χρυσελεφάντινη τεχνική είναι μερικώς γνωστή, η πολυτιμότητα του υλικού δήλωνε την έκφραση της θεικής υπόστασης.
Σχετικά με το χρυσάφι που έφερε το άγαλμα, ο Θουκυδίδης (Ιστοριῶν 2,13.5)2 παρουσιάζει τον Περικλή, μιλώντας στους Αθηναίους για την επάρκεια των πόρων τους στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, να εξηγεί πως για την κατασκευή του αγάλματος χρησιμοποιήθηκε χρυσάφι 40 ταλάντων το οποίο ήταν καθ΄ολοκληρίαν περιαιρετό ώστε να μπορεί να εκποιηθεί σε περίπτωση ανάγκης και να αντικατασταθεί αργότερα. Υπολογίζεται πως το συνολικό βάρος του χρυσού που έφερε το άγαλμα ήταν περί τα 1050 κιλά, καθώς το τάλαντο ισοδυναμεί με λιγότερο από 26 kg. 3
Σχετικά με το υλικό της ασπίδας, ο Boardman4 αναφέρει: “Οι μορφές της (ασπίδας) ήταν πιθανώς από μέταλλο, επιχρυσωμένο ίσως άργυρο ή χαλκό, και προσαρμόζονταν σε ένα φόντο, που είχε ίσως επίσης κάποια διακόσμηση”.
Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε την εντύπωση που θα προκαλούσε μια τέτοια κολλοσιαία μορφή. Αρκεί να σκεφτεί κανείς το ύψος του αγάλματος· 12 μέτρα μαζί με το βάθρο. Εκτός αυτού, οι ισχυρές κάθετες του πέπλου και του στηρίγματος (αν υποθέσουμε πως εξαρχής υπήρχε στήριγμα), η λάμψη του χρυσού στο έμμεσο ή ανακλώμενο από τη δεξαμενή φως, οι καθαρές λεπτομέρειες του χυτού και σκαλισμένου μετάλλου και η σάρκα από ελεφαντόδοντο ήταν στοιχεία που συνέβαλαν στον εντυπωσιασμό. Εντύπωση προκαλούσε έπειτα η έντονη αντίθεση ανάμεσα στις αφηγηματικές λεπτομέρειες στα σανδάλια, στην ασπίδα και στο βάθρο, με την πλούσια απλότητα του χρυσού φορέματος.
Ο στόχος του πολυτελούς σκοπού αγάλματος είναι σαφής, όπως τονίζει ο Boardman5: “Το μέγεθος και η παρουσία τόσο πολύτιμων υλικών αποτελούσε ξεκάθαρα μια επίδειξη άφθονου πλούτου, που παρείχε με ευγνωμοσύνη η πόλη στη θεά της και υπενθύμιζε συγχρόνως εκείνους τους άλλους πόρους, για πιο εγκόσμιους στόχους, που ήταν αποθηκευμένοι στο δωμάτιο πίσω της”.
Ι σ τ ο ρ ι κ ή Ε π ι σ κ ό π η σ η
Το άγαλμα ήταν ήδη έτοιμο στα εγκαίνια του Παρθενώνα το 438 π.Χ.,εφόσον γνωρίζουμε πως ο χρυσός και το ελεφαντόδοντο που είχε περισσέψει, πουλιόταν πριν και μετά τη χρονολογία αυτή.6
Ιστορική Επισκόπηση
Στα χρόνια της ανάπτυξης της αττικής ηγεμονίας στον ελλαδικό χώρο, την διοίκηση της Αθήνας αναλαμβάνει ο Περικλής, ένας άνδρας που “ό,τι αναλάμβανε το μετέτρεπε στη σκέψη και στην πράξη σε μνημειακό”7. Μετά τη σύναψη της ειρήνης με τους Πέρσες το 448, και κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερα ευνοϊκής εποχής για την Αθήνα, αποφασίζεται η ανακατασκευή της Ακροπόλεως. Όπως αναφέρει στη συνέχεια ο Gruben8, “μια αλλαγή της συνείδησης έδωσε στην ελληνική μυθολογία και στη σχέση με τους θεούς μια καινούργια, βαθύτερη έννοια' η τέχνη είχε ωριμάσει και κυριαρχούσε ελεύθερα σε όλα τα μέσα”. Έτσι, και με την “αρωγή” του Συμμαχικού ταμείου, πραγματοποιούνται στην Ακρόπολη μνημειώδη έργα (Παρθενών, Προπύλαια, Ερέχθειο).
Αξίζει να τονιστεί στο σημείο αυτό πως ο σηκός του Παρθενώνος προοριζόταν για το κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Λέγεται πως ο Φειδίας ζήτησε από τον Ικτίνο ένα σηκό συγκεκριμένων διαστάσεων για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, κάτι που όμως δεν υλοποιήθηκε πλήρως 9.
Βλέπουμε λοιπόν πως στην Αθήνα την περίοδο εκείνη επικρατούσε η τάση προβολής της ανωτερότητας της πόλης. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το άγαλμα της Αθηνάς το οποίο πρόβαλε με εκπληκτική λαμπρότητα της πολιτικές αξιώσεις της πόλης.
Θέση στο ναό
Σχετικά με την θέση του στο ναό, ο Boardman10 αναφέρει τα εξής: “Έστεκε στο σηκό του Παρθενώνα, στραμμένο προς την ανατολική θύρα και πλαισιωμένο στα πλάγια και πίσω, από δίτονη δωρική κιονοστοιχία (εικ.2, 3). Μπροστά του υπήρχε μια ρηχή δεξαμενή με νερό, που κάλυπτε όλη την έκταση πριν από την πόρτα. Το νερό δημιουργούσε κατάλληλη υγράσια για το ελεφαντόδοντο και αντανακλούσε ίσως φως από την είσοδο. Έχουν βρεθεί, επίσης, ενδείξεις για την ύπαρξη παραθύρων δεξιά και αριστερά από την πόρτα και το φως από αυτά θα έφτανε, περνώντας μέσα από την κιονοστοιχία, κατευθείαν στο άγαλμα.¨
Ο Γλύπτης Φειδίας
Σε σχέση με τον γλύπτη Φειδία, η φήμη του ήταν εξαπλώμενη σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, καθώς σε αυτόν αποδίδεται εκτός από το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, και το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην αρχαία Ολυμπία το οποίο ανήκει στα επτά θαύματα του κόσμου. Εκτός αυτού, ο Φειδίας συνδέεται πολλαπλά με τη σύλληψηκαι την καλλιτεχνική διεύθυνση ολόκληρου του προγράμματος του Παρθενώνα11. Η θέση που κατείχε στην αρχαία ελληνική τέχνη αναγνωριζόταν από όλο τον τότε κόσμο.
Η σημασία του αγάλματος για την πόλη
Ο Boardman12 αναφέρει πως “το μήνυμα ενός ελληνικού έργου τέχνης είναι συχνά ένα κράμα θρησκείας, μυθολογικής αφήγησης, πολιτικής και προπαγάνδας και η καλλιτεχνική ποιότητα προσδιορίζεται από την επιτυχή ανταπόκριση σε αυτές τις λειτουργίες και όχι από οποιαδήποτε επίδειξη της τέχνης για την τέχνη. Αν εγκαταλείψουμε κάθε προσπάθεια να κρίνουμε την κλασσική τέχνη με τους όρους των δημιουργών κι των υποστηρικτών της, μπορούμε να απορρίψουμε την Παρθένο θεωρώντας την σαν μια φανταχτερή και πολυδάπανη επίδειξη ενός αλλαζονικού Συμβουλίου της Πόλης.”
Συνοψίζοντας, από μια άλλη οπτική γωνία, μπορούμε να δούμε το άγαλμα ως μια αλλαζονική επίδειξη πλούτου και ισχύος από την μεριά της ακμάζουσας τότε Αθήνας.
2“ἀπέφαινε δ’ ἔχον τὸ ἄγαλμα τεσσαράκοντα τάλαντα σταθμὸν χρυσίου ἀπέφθου, καὶ περιαιρετὸν εἶναι ἅπαν. Χρησαμένους τε ἐπὶ σωτηρίᾳ ἔφη χρῆναι μὴ ἐλάσσω ἀντικαταστῆσαι πάλιν” Θουκυδίδης, Ιστορίαι, 2.13, 15
Μετάφραση: Το άγαλμα, όπως ισχυριζόταν, είχε καθαρό χρυσό βάρους σαράντα ταλάντων, ο οποίος ολόκληρος ήταν μετακινητός. Εάν μεταχειρισθούν τους θησαυρούς αυτούς χάριν της σωτηρίας τους, ώφειλαν, είπε, να τους αντικαταστήσουν πάλι εξ ολοκλήρου.
3 Παπαχατζής, σελ. 344.
4Boardman, σελ. 132.
5Boardman, σελ. 132.
6Boardman, σελ. 130.
7Gruben, σελ. 182.
8Gruben, σελ. 182.
9Gruben, σελ. 185-186.
12Boardman, σελ. 132
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
- Boardman, John , Ελληνική Πλαστική, Κλασσική Περίοδος, Εκδόσεις Καρδαμίτσα
- Γιαλούρης, Νικόλαος, Ελληνική Τέχνη- Αρχαία Γλυπτά, Εκδοτική Αθηνών
- Gruben,Gottfried, Ιερά και Ναοί των Αρχαίων Ελλήνων, 2000, Εκδόσεις Καρδαμίτσα
- Hölscher, Tonio, Κλασική Αρχαιολογία Βασικές Γνώσεις, 2005, University Studio Press
- Ridgway, Brunilde Sismondo, Fifth Century Styles in Greek Sculpture, Princeton University Press
- Παπαχατζής,Νικ. Δ., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις- Αττικά, Αθήνα 1974, Εκδοτική Αθηνών
- Pliny, Natural History, volume X, libri XXXVI-XXXVII, London WilliamHeinemann LTD Cambridge, Massachusetts Harvard University Press
- Στεφανίδου-Τιβερίου,Θεοδοσία, Νεοαττικά- Οι ανάγλυφοι πίνακες από το λιμάνι του Πειραιά, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Αριθμ. 91, Αθήνα 1979
- Σφυρόερα, Σοφία Ν., Η Μυθολογία των Ελλήνων, Ελληνικά Γράμματα, 2003
 |
| Η αποκατάσταση του αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα στο Nashville του Tennessee |
